Breingerichte Psychotherapie in een notedop
Al jouw psychische functies, zoals waarnemen, voelen, denken en handelen, worden mogelijk gemaakt door jouw brein. Jouw brein is namelijk het orgaan, dat je in staat stelt om te reageren op voorvallen in de buitenwereld, en in je binnenwereld. Dat we niet reageren op de dingen zelf, maar op de voorstelling die ons brein ervan maakt, werd al onderkend door de Romeinse stoïcijn Epictetus. In zijn boek Encheirion schrijft hij: Het zijn niet de dingen zelf die ons raken, maar wij worden geraakt door onze voorstelling van de dingen. Daarmee zegt Epictetus al zo’n 2000 jaar geleden, dat onze emotionele reacties voortkomen uit de beelden die ons brein maakt. Beelden van de wereld buiten onszelf en de wereld in onszelf.
Breingerichte psychotherapie deelt dit eeuwenoude inzicht, maar laat zich in haar theorievorming leiden door de resultaten van hedendaags neurowetenschappelijk onderzoek. De psychotherapie heeft wel haar wortels in het werk van 19deeeuwse neurologen en zenuwartsen, maar verruilde deze al in een vroeg stadium voor een visie, waarin de aansluiting met de neurowetenschappen volledig werd losgelaten. Bij breingerichte psychotherapie beschouwen dit als een historische vergissing, en willen we in onze theorievorming aansluiten bij de resultaten van modern hersenonderzoek.
Jouw brein is het orgaan, dat je in staat stelt om al die ervaringen die te hebben, die je kent: het stelt je in staat om plaatjes te maken van de wereld, en deze vast te leggen in een soort datapool. Het is zelfs in staat om zelfstandig plaatjes te maken, zonder zich daarbij te laten leiden door de wereld buiten je. Terwijl je thuis naar muziek luistert, kun je fantaseren over een reis die je wil maken, en laat je brein je reizen in een denkbeeldige wereld. Je brein is in staat om je ervaringen uit te drukken in woorden, beelden en klanken, die je vervolgens kunt vastleggen in boeken, tekeningen of composities. Jouw brein geeft je de mogelijkheid om gevoelens te ervaren bij de dingen die je ziet; gevoelens van blijdschap, van verdriet, verliefdheid. Jouw brein is het orgaan, dat uiteindelijk je gedrag aanstuurt. Het zorgt ervoor, dat jouw auto of fiets de juiste weg laat inslaan, en allerlei hindernissen onderweg uit de weg gaat. Zonder je brein zou je niets kunnen, en zonder brein, zou je er ook niet zijn. De Nederlandse neurowetenschapper Dick Swaab verwoordt dit in zijn boek met de titel: Je bent je brein.
In je brein is sprake van een taakverdeling, waarbij sommige delen een centrale rol spelen bij de uitvoering van specifieke taken. Zo is voor de spraak een hersenkern belangrijk die zich links in het midden bevindt (gebied van Broca), voor het zien het achterste deel van je brein (de visuele cortex) en voor je gevoelsleven het middenbrein, dat limbisch systeem wordt genoemd. Toch werken alle delen van je brein nauw met elkaar samen. Die samenwerking vindt plaats met behulp van zenuwverbindingen (de neurale netwerken). Zenuwcellen kunnen met elkaar een verbinding aangaan, en kunnen op die manier met elkaar communiceren. Je kunt je brein wat dat aangaat vergelijken met het wegennet; er is sprake van een zeer veelomvattend neuraal netwerk, waarmee delen van je brein met elkaar communiceren. Dit proces vindt in principe op onbewust niveau plaats. Je brein doet zijn werk, zonder dat je daar actief bemoeienissen mee hebt. Het heeft echter wel het vermogen om je bewuste ervaringen te geven van je buitenwereld en binnenwereld. Deze breinboodschappen (lichamelijke sensaties, beelden en gedachten, emoties) kunnen op hun beurt ook weer door je brein worden verwerkt. Je hebt, wat we noemen, een gelaagd brein. Je brein kan prikkels van buiten omzetten in breinboodschappen, en is in staat om ook deze weer te onderzoeken en eventueel te corrigeren. Dit vermogen ligt ten grondslag aan zelfbewustzijn en zelfcontrole, twee vaardigheden die bij breingerichte psychotherapie worden aangesproken.
Laat ik bovenstaande verduidelijken met een voorbeeld. Als je midden in de nacht wordt gewekt door de telefoon die afgaat, zal je brein onmiddellijk signalen afgeven. De boodschap kan zijn: er is iets mis! Je voelt een vervelende onrust en er geen onmiddellijk allerlei negatieve gedachtescenario’s door je hoofd. Als je de telefoon opneemt, ontdek je dat iemand het verkeerde nummer heeft ingetoetst: vals alarm. Je brein kan onmiddellijk het sein op veilig zetten.
We gaan er vaak vanuit, dat we zelf bepalen wat er in ons brein omgaat. Dat wij steeds kiezen, hoe we dingen waarnemen, wat we denken, voelen en doen. Dit is een misverstand dat uitgaat van een mens, die steeds rationeel kiest. Ons brein heeft meer de kenmerken van een automatische piloot, die heel snel zijn reactie bepaalt. Er wordt al een reactie opgestart, voordat je daar zelf van op de hoogte bent. Soms voel je al angst, terwijl je niet eens weet waardoor dit signaal wordt afgegeven. Je loopt dus eigenlijk steeds achter je brein aan: je brein reageert, en jij mag onderzoeken of je reactie passend is.
Waarom hebben mensen eigenlijk een brein. Heb je een brein om huiswerk te kunnen maken, of is je brein bedoeld om gelukkig zijn? Tweemaal is het antwoord nee. Je brein heeft als belangrijkste doel overleving. Het moet je helpen om met allerlei belemmeringen en dreigingen om te gaan, en je leven te verlengen. Niet oneindig lang natuurlijk, maar lang genoeg om zelf weer nieuw leven te maken. Dus in je brein is een overlevingskracht werkzaam. Zo lijkt het tenminste door de natuur bedoeld. Je leeft, om leven door te geven. Terwijl je dit doet, kun je natuurlijk de leefomstandigheden voor jezelf en anderen zo plezierig mogelijk maken. Het leeft nu eenmaal beter, wanneer je in een veilige omgeving vertoeft, weet dat je buik morgen ook gevuld wordt, en je je beschermd voelt door mensen in je omgeving.
Als je brein je helpt om deze overlevingstaak uit te voeren, dan functioneert het rationeel. Het doet, waarvoor het bedoeld is, en daar vaart iedereen wel bij. Maar je brein kan ook verkeerd functioneren. Het kan een bron zijn van storende gedachten, van belemmerende gevoelens of kan je aanzetten om dingen te doen, die ongezond zijn. In dat geval functioneert je brein irrationeel. Een irrationeel functionerend brein is een belangrijke voedingsbodem voor wat we tegenwoordig aanduiden met psychische klachten. Bij breingerichte psychotherapie gaan we ervan uit, dat deze voortkomen uit een foutieve breinboodschappen. Dat is het slechte nieuws. Het goede nieuws is, dat je brein zichzelf kan corrigeren. We noemen dit neuroplasticiteit. Je brein is in staat om fouten in de neurale netwerken op te sporen en te corrigeren. Soms helpt het, wanneer je daarbij de assistentie van een ander brein ter beschikking hebt: het brein van een breingerichte psychotherapeut.